De kosmos van Danny Danker: Het waren vrouwen - geen heksen

Beste lezer, ik heb uw mening nodig.

Onlangs heb ik na een filosofisch gesprek met een wijze, te weten Ton van Reen – schrijver der schrijvers – gedachten uitgewisseld over de eventuele meerwaarde van een overdenking over een respectvolle naam voor het monument voor de slachtoffers van heksenvervolging.

Want er komt een Nationaal Heksenmonument in Roermond dat is bedoeld om de slachtoffers van heksenvervolgingen te herdenken. In 1613/1614 werden er in korte tijd en na een dubieus proces meer dan 80 mensen in Roermond levend verbrand. Het monument heeft daarnaast als doel aandacht te vragen voor hedendaags geweld tegen vrouwen.

Ton maakte zich er druk over. "Het waren vrouwen, geen heksen", zei hij, en duwde me de Heksenhamer in handen - het martelwerktuig van de inquisitie.

Waar ik in eerste instantie mijn schouders erover wilde ophalen, werd ik toch aangezet om hier dieper over na te denken dan ik normaal tussen de soep en aardappelen zou doen. Want... hoewel het absoluut een zeer goed initiatief is, vroeg ik me eenmaal mezelf vastgebeten in de materie af of de term ‘heksenmonument’ in deze context haaks zou staan op de ernst van het onderwerp.

Roept het gebruik van het woord ‘heks’ onterecht een verheerlijking vanuit gewenning op? Heks, een term die in het verleden werd gebruikt om vrouwen onterecht te beschuldigen, te stigmatiseren en te onderdrukken.

Waarom ik me hier zo over buig, is omdat ik het beslist de taak van een schrijver vind om woorden zó te hanteren dat ze de waarde en betekenis dragen die ze hebben. Vanuit deze gedachte leek het slechts een sussende gedachte om in deze context ‘heks’ te herwaarderen om tot heling en/of eerherstel te komen. Maar iets bedekken of versieren past niet bij de naam van een monument met zo’n gewichtige taak en zou slechts de zogeheten zachte heelmeester zijn.

'Heksenwanenmonument' zou bijvoorbeeld al meer in de buurt komen, omdat het inderdaad een collectief waanbeeld betreft – edoch ook hier weer de kanttekening dat de term en sfeer bewust zijn ingezet en van hogerhand werden opgelegd. Men was immers niet collectief psychotisch. En ook 'heksenvervolgingsmonument' klopt niet. Het waren immers vrouwen die vervolgd werden. Ook niet passend dus. Maar wellicht dat de lezer dezes een nog passender naam kan aanreiken...

Zou het dan ook niet logisch zijn om bij de onthulling van een monument zorgvuldigheid rond het gebruik van het woord ‘heks’ essentieel te laten zijn? Deze term draagt een destructieve historische lading, versterkt door werken zoals de Heksenhamer (Malleus Maleficarum). Dit invloedrijke werk positioneerde vrouwen als zwakker, moreel verdorven en vatbaar voor duivelse invloeden, wat leidde tot systematische vervolging op basis van angst en patriarchale controle.

Het gebruik van enkel de term ‘heks’ als titel van het monument kan de aandacht afleiden van de werkelijke tragedie: de onderdrukking en vernietiging van vrouwen omwille van hun gender. Om stigmatisering te voorkomen, moet het monument de historische context centraal stellen en afstand nemen van stereotypen. 'Roermond Heksenstad' is dan ook feitelijk geen feest. Het herinnert aan een sfeer van angst die destijds leefde onder de bevolking en aan het onontkoombare, gruwelijke lot voor vele onschuldigen. Deze konden met een officieel door de kerk gezegend wapen – het handboek voor het mogen uitvoeren van heksenprocessen tot de dood erop volgde – nooit rekenen op waarheid of rechtvaardigheid. Dit stelselmatig ontdoen van hun menselijkheid en tevens handlanger van de duivel genoemd worden, was niet genoeg. Ze werden ook nog heks genoemd.

Woorden hebben kracht, beste mensen. Het waren woorden in een boek die tot de dood leidden. Is het daarom niet cruciaal om de naam van het monument zorgvuldig te kiezen? Doet ‘Heksenmonument’ werkelijk recht aan deze vrouwen die niet vrijwillig als heks werden bestempeld, maar slachtoffer werden van een destructief stigma?

Hoewel de term ‘heks’ tegenwoordig door sommigen puur wordt gezien als symbool voor kracht, intuïtie en verzet tegen oude stigma’s, staat deze interpretatie los van het leed dat deze vrouwen werd aangedaan.

Zou het niet wenselijk zijn om rondom het monument geen ruimte te bieden aan commercie of activiteiten die het gestigmatiseerde beeld versterken? Het monument mag een plek zijn van herdenking, educatie en erkenning van gendergerelateerd onrecht. Sober, ingetogen en educatief.

Onder educatie valt dan weer wel het delen van respectvolle verhalen, zoals bijvoorbeeld de Heks van Almen al heeft bewezen te zijn: een indrukwekkende en respectvolle benadering in woord en beeld van de tijdsgeest van destijds. Verhalen, al dan niet in verbeelding, maken dat we in staat zijn ons in te leven, mee te leven. Dat onze harten uitgaan naar hen die getroffen zijn. Bewustwording.

Het gaat dus niet om het uitsluiten van het woord ‘heks’ an sich, maar puur dat het niet geschikt is als hoofdtitel voor het monument.

Nogmaals, niets ten nadele van de moderne vrouw of man die zich heks noemt en deze als het ware als een geuzennaam wil dragen en verbindt aan wijsheid uit de natuur. Het verschil zit hem erin dat dit heden ten dage vrijwillig vanuit de mens zelf gebeurt. Die keuze hadden de vrouwen die herdacht worden niet. En dát is dus het hele punt van deze column.

Het monument biedt de kans om slachtoffers opnieuw als mensen te zien, los van de term ‘heks’. Een naam die hun onschuld en de historische gruwelen weerspiegelt, zou meer recht doen aan hun verhaal.

Laten we dit moment gebruiken om ons los te maken van mystificatie en het werkelijke onrecht dat hen werd aangedaan centraal te stellen – als eerherstel en waarschuwing tegen stigmatisering. Alleen in de juiste naam is er werkelijke ruimte voor eerherstel én heling, en kan het een sterk kompas zijn voor inclusie in de toekomst.

160 ogen

Ik was een moeder, geen heks

Ik was een dochter, geen heks

Ik was een zus, geen heks

Ik was een tante, geen heks

Ik was een oma, geen heks

Maar vooral was ik net als jij

Een mens

Dit was de kosmos van deze week, en buiten dat ik me afvraag wat die tachtig vrouwen die verbrand zijn hierover zouden denken, ben ik oprecht benieuwd hoe u hierover denkt. Laat het me weten.

Tot weer, tot kosmos.

Danny Danker

Zie ook het gesprek met Ton van Reen over dit thema in Breek de Week